یک رویداد، یک مورخ، سه روایت: تحلیل انتقادی روایت های کسروی از قیام شیخ محمد خیابانی

قیام‌های‌پسامشروطه موضوع خوبی برای اظهارنظرها و روایت‌های متفاوت، متعارض و متقارب فعالان و ناظران سیاسی است. هریک از آن‌ها از زاویه‌دید، ساخت‌ذهنی، ایدئولوژی، مصالح گروهی و ملی بدان نگریسته وقضاوت کرده‌اند. یکی از مهمترین فعالان عرصه روایت‌نگاری قیام خیابانی، سیداحمد کسروی است که از او، دو روایت تاریخ‌نگارانه و یک خاطره‌نگارانه باقی‌مانده‌است. این مقاله درصدد است با بهره‌گیری از رویکرد تحلیل انتقادی‌روایت مایکل تولان، به‌کالبد شکافی روایت‌های سه گانه کسروی و آبشخور فکری وسیاسی او از قیام خیابانی بپردازد. روایت نخست کسروی دارای دوسطح تحلیل است: سطح‌اول:تحلیل جامعه‌شناختی– تاریخی است، او رویکردهمدلانه با مشروطه‌خواهی آذربایجانیان، آزادیخواهی آنان و فعالیت حزب دموکرات و زمینه‌های قیام دارد. سطحی دیگر، رویکردروانشناسی فردی و انگیزه شناسانه است که تحلیلی بدبینانه و تقلیل‌گرایانه از خیابانی و قیام او ارائه می‌دهد. هرچند کسروی خود مدعی است که رویکرد تاریخی به‌واقعه دارد و از رویکرد سیاسی دور است اما دوسطح نگرشی تحلیلی و روایی او نشان می‌دهد تحت‌تاثیر نگرش اندیشه‌های میهن دوستی و نگران از دخالت بیگانگان است. در زمان نگارش این متن(1302خ)کسروی مورخی نامدار نیست. اما درروایت‌دوم، که درتاریخ هیجده‌ساله آذربایجان آمده، قیام را گام مهمی درفعالگری مثبت و مشروطه‌خواهانه خیابانی قلمداد کرده است. در روایت سوم، که خاطره نگارانه صرف است، در دوروایت پیشین تجدیدنظرکرده، در سطح انگیزه‌شناسانه فردی نیز درتمجید ازخیابانی قلم‌زده‌است. تغییرمکانی یعنی مهاجرت کسروی از تبریز به‌تهران، گذر ازوضعیت تاریخ‌نگارانه مبتدی به‌تاریخ‌نگاری حرفه‌ای، گذر از میهن دوستی به ملی‌گرایی معتدل، بعد به ملی‌گرایی تندروانه، فروکش‌کردن احساسات‌رقیبانه و غیره، زمینه‌ای بود که کسروی را واداشت تا درسه مقطع زمانی سه روایت متفاوت ارائه‌دهد.